Hingað til hefur undirritaður staðið í þeirri meiningu að við gjaldþrot væri rekstri slitið, lífi lokið. Aðeins eftir að ganga formlega frá skiptum eigna og skulda milli þeirra sem eiga kröfur á þrotamanninn eftir settum reglum og viðkomandi lagagreinum. Eignir mínar dugðu ekki fyrir skuldum og þeir óheppnu sem ekki fengu greitt, bera tjón sitt óbætt. Ég er gjaldþrota „dauður“ og verð ekki sóttur, nema mér takist með dugnaði eða klókindum að afla fjár til að gera upp við mína ágætu lánveitendur síðar meir.

Þegar um lögaðila er að tefla þýðir gjaldþrotið venjulega lok starfsemi, endanlegan „dauða“ skattaðilans. Kröfuhafa geta ekki vænst endurgreiðslu umfram það sem kemur til úthlutunar úr búinu. Í undantekningartilvikum rekur búið atvinnustarfsemi og þá með samþykki kröfuhafa í því skyni að vernda eignir sínar, verjast frekara tapi. Gilda þá almennar reglur um skattlagninguna á meðan.

Nú hefur ríkisskattstjóri birt í áliti sínu nr. 2/2015 alveg nýjan flöt á málinu, sem sagt: Ég á að borga skatt af því sem ríkisskattstjóri kallar „eftirgefnar kröfur“ í þrotabú. Ef ég á kröfu í einhvern drullusokk eða glæpafyrirtæki sem hefur orðið gjaldþrota þá hann að skila tekjuskatti af því fé sem hann hefur „grætt“ á gjaldþrotinu áður en hann skilar restinni til mín.

Í kíkti á þetta tímamótaálit og sá þar ýmislegt fróðlegt. Tvennt vakti þó einkum athygli mína.

1. Ríkisskattstjóri telur þær kröfur sem tapast við gjaldþrot vera „eftirgefnar“ eða „niðurfelldar“. Nú er það svo að ég sem kröfuhafi felli hvorki niður né gef eftir kröfur á hendur þrotabúi. Ég lýsi þeim í búið og fái ég þær ekki að fullu greiddar á ég fullan rétt að fá þær greiddar síðar við endurreisn eða endulífgun þrotamanns. (Sem reyndar er afar ólíklegt að gerist.)
2. Skilji ég álit ríkisstjóra rétt telur hann að eignaraðild breytist ekki við gjaldþrot og falli tilvikið því ekki undir síðari málslið 8. tl. 1. mgr. 31. gr. tskl. Fyrir mér er þetta nýlunda. Hingað til hef ég staðið í þeirri trú að við gjaldþrot hafi þrotamaður verið sviftur forræði yfir búi sínu og geti ekki talist eigandi þess lengur. Við taki skiptastjóri í umboði þeirra sem kröfur eiga í búið og fyrri eigandi hefur þá hvorki eignarhald né atkvæðisrétt.

Sem sagt: Þrotabú er ekki leyst undan því að greiða skuldir sínar, það á einfaldlega ekki fyrir þeim og er slitið þegar eignum þess hefur verið ráðstafað upp í kröfur. Fljótt á litið sé ég ekki að uppgjör eigna og skulda skapi tekjuskattstofn.

Kannske ósambærileg en ekki með öllu óskyld hliðstæða:

Við andlát gildir erfðaréttur. Eignum er úthlutað til erfingja að frádregnum erfðafjárskatti. Eigi hinn látni ekki fyrir skuldum fara venjulega fram opinber skipti, búið kallað skuldafrágöngubú og erfingjar ekki skyldugir að standa skil á skuldum hins látna. En hvorki hann né þeir eru krafðir um skatt af því sem þeir hafa „grætt“ á óspilunarsemi hins látna. Það var hann sem naut góðs af óráðsíu sinni og fer með allar kvaðir af þeirri breytni sinni í gröfina.

Sigurjón Bjarnason

Eitt af því fyrsta sem mér ungum bókara var innprentað var að fylgjast með sjóðnum, hinu handbæra fé. Jafnframt var áréttað að staða hans þurfti alls ekki að endurspegla raunverulega afkomu, hvort að fyrirtækið væri rekið með tapi eða hagnaði. Sjóðurinn (eða bankainnstæðan) gat verið feitur og pattaralegur þó að hagnaðurinn væri enginn og minna en það. Hann gat líka verið ansi aumingjalegur þó að reksturinn gengi í sjálfu sér vel.

Og til þessa gátu legið ýmsar ástæður.

Ein af þeim er sala eigna. Hver kannast ekki við þegar höfðingjar vorir ætla að rétta við halla ríkissjóðs með sölu eigna. Þeir vita það ekki, greyin, að með því eru þeir bara að breyta einni tegund eignar í aðra og ríkissjóður heldur áfram að skíttapa. Stundum er verið að selja bestu mjólkurkýrnar og þá fer aldrei vel.

Önnur er lántaka til langs tíma. Oft á að bjarga heilu ríkjunum með því að lána þeim peninga. Það er alveg gefið mál að þessi lausn breytir ekki tapi í hagnað. Allt annað og miklu meira þarf að koma til. Ætli við Íslendingar höfum ekki fengið að þefa úr því og enn erum við að snapa lán til að snúa okkur út úr vandræðum.

Tómir sjóðir geta líka stafað af öðrum en rekstrarhalla. Dæmi:

Fjárfest hefur verið í eignum sem líkegar eru til að styrkja reksturinn til lengri og skemmri tíma litið.

Líka getur verið að óhagstæð lán hafi verið greidd upp með því sem reksturinn hefur skilað.

Reyndar eru mörg tilvik ótalin sem geta skýrt tæpa eða sterka sjóðstöðu.

Á fyrstu bókaraárum mínum þekktust ekki sjóðstreymi í almennum reikningsskilum. Hjá sveitarfélögum var hins vegar til svokallaður eignabreytingareikningur, sem gat verið svolítil þraut að koma saman fyrir óvanan. Þá höfðu menn bara rekstrarreikning sem sagði hver mismunur væri á tekjum og gjöldum. Það skipti höfuðmáli þá og gerir enn.

Ætli níundi eða tíundi áratugur síðustu aldar hafi ekki innleitt þetta fyrirbrigði, sjóðstreymi. Skylt varð að hafa það órjúfanlegan hlut af ársreikningi. Framhaldið var að lánastofnanir hættu að líta eingöngu á afkomu samkvæmt rekstrarreikningi, sjóðstreymið var svo miklu meira spennandi, hvaðan peningarnir komu og hvert þeir fóru. Hugtakið EBIDTA fór að verða leiðarstef og meginviðmið fjárfesta. Tapið skipti ekki máli, miklu frekar þetta fyrirbrigði, sem mælir bara peningalega afkomu án fjármagnskostanaðar. Innstreymi peninga var málið. Skítt með það þó þeir væru andvirði lánsfjár eða seldra eigna.

Og trúin á sjóðstreymið varð svo sterk á Íslandi að nýstofnaðir einkabankar héldu að það væri upphaf og endir alls. Fé var safnað úr öllum heimshornum, lofað gulli og grænum skógum, gjalddaginn var einhvern tíma í framtíðinni. Í dag situr þjóðin uppi með skuldir sem nema einni þjóðarframleiðslu. Það samsvarar öllum tekjum (eða gjöldum) allra fyrirtækja og heimila í landinu, þar með talið ríkissjóðs í eitt ár. Man ekki hvað það eru mörg þúsund milljarðar.

Þeir fáu sem ekki höfðu tekið trú á EBITDU og sjóðstreymi sáu alveg fyrir hvað myndi gerast, líklega svona eitt prósent viti borinna manna á Íslandi. 99 prósentin voru blind og voru viss um gjalddaginn væri í fjarlægri framtíð. Enginn færi að rukka moldríka þjóð svona allt í einu. Og í krafti markaðar voru eignir margfaldaðar og hækkunin öll talin til tekna. Þetta gildir enn í dag og bankarnir sagðir vera reknir með hagnaði, þó að undirritaður hafi sínar efasemdir, allavega um fjárhæðirnar. Það er nefnilega sitthvað athugavert við reikningsskilaaðferðir nútímans Þær gefa ekki beinlínis glögga mynd af rekstrinum á sama hátt og gömlu góðu kostnaðarverðsreikningsskilin gerðu. Og hagnaður af sölu er ekki í hendi fyrr en búið er að selja viðkomandi eign.

Í ágætri grein Guðmundar Guðbjarnasonar í Morgunblaðinu í dag lýsir hann því hvernig samfélagið hefur tekið til við að refsa einstökum stjórnendum fjármálafyrirtækja, sem þó spiluðu alveg samkvæmt viðurkenndum reglum alla sína starfsævi. Ég er alveg sammála Guðmundi. Það á ekki að refsa mönnum fyrir að vera hálfvitar, allra síst ef þeir eru hluti af 300.000 slíkum (eða fleiri milljónum) og hafa fylgt reglum, sem þeir reyndar hafa sett sjálfir.

Það þarf annað og meira að koma til meðal annars að afleggja trú okkar á sjóðstreymið.

Og nú er eins og menn séu farnir að sjá ljósið. Meðal þess sem fram kemur í nýlegri tilskipun ESB, sem þó hefur ekki verið tekin upp á Íslandi, er skyldan til þess að birta sjóðstreymi í ársreikningum smærri fyrirtækja numin úr gildi. Kannske væri góð byrjun að slökkva á þessu villuljósi, sem leitt hefur til vonlausra fjárfestinga og enn vonlausari lánveitinga, áhrifalausum fjármagnseigendum til skaða og skapraunar.

Sigurjón Bjarnason.

Slit sameignarfélaga og erfitt dauðastríð þeirra.

Á árinu 2007 voru sett lög um sameignarfélög, en slík lög höfðu ekki verið í gildi fyrr. Í stað þess var félagssamningur þau lög sem félagið byggði á fyrir utan nauðsynlega skráningu í firmaskrá og hjá skattyfirvöldum eftir því sem efni stóðu til. Eitt megineinkenni sameignarfélaga er að sá sem gerðist aðili að slíku félagi er sjálfkrafa ábyrgur fyrir öllum skuldum þess. Hægt var að ganga að hvaða félagsmanni sem er og krefja hann um skuld félagsins, standi félagið sjálft ekki við skuldbindingar sínar.

Í hinum nýju lögum eru ákvæði um slit slíkra félaga. Í stuttu máli er ferlið þannig:

1. Félagsfundur ákveður að slíta félaginu.
2. Ákvörðunin er tilkynnt fyrirtækjaskrá.
3. Auglýsing er birt í Lögbirtingablaðinu þar sem lýst er eftir kröfum á hendur félagsins.
4. Haldinn er skiptafundur þar sem kröfuhafar leggja fram kröfur sínar.
5. Skiptalok eru tilkynnt fyrirtækjaskrá. Jafnframt er gefin yfirlýsing um áframhaldandi ábyrgð félagsmanna á skuldum félagsins eftir slit þess, sbr. 43. grein laganna.

Enga undanþágu er að fá frá ofanlýstu ferli.

Það sem undrun mína vekur er skyldan til innköllunar þar sem við stofnun félagsins gerast félagar ábyrgir fyrir öllum skuldum þess eins og áður er lýst. Einfalda leiðin væri að félagar tilkynntu slit félagsins og lýstu um leið yfir ábyrgð sinni á skuldum félagsins „in solidum“ þrátt fyrir slit þess.

Nú er fyrir hendi slík heimild til frágangs einkahlutafélaga, jafnvel þó þau hafi verið stofnuð með takmarkaðri ábyrgð. Síðustu hluthafar gangast einfaldlega í persónulega ábyrgð fyrir skuldum þess við slit og málið er dautt, kennitalan afmáð og félagið heyrir sögunni til.

Hvers vegna getur slíkt ekki gilt við starfslok sameignarfélaga?

Mjög hafði verið lýst eftir lögum um sameignarfélög og þótti mönnum vanta lagagrundvöll fyrir þessu algenga félagsformi, sem hafði verið í notkun áratugum saman. Vel má vera að einhverja nauðsyn hafi borið til slíkrar lagasetningar, en mér er til efs að höfundar þessarar vel meintu lagasetningar hafi almennilega áttað sig á því hvað þeir voru með í höndunum þegar þeir sömdu 39-42. greinar laga nr. 50/2007.

Sigurjón Bjarnason

Um það leyti sem undirritaður hóf störf á vettvangi bókhalds og reikningskila þurfti fimm einstaklinga (eða lögpersónur) til að stofna hlutafélag og hlutafé þurfti að ná tiltekinni lágmarksfjárhæð. Þetta var árið 1972 og ég hygg að þessi lagaákvæði hafi verið nokkuð gömul, (þágildandi lög voru nr. 77/1921) og í þeim var einnig að finna bann við útlánum félaga til eigenda sinna og úttektir þeirra takmarkaðar við arðsúthlutun samkvæmt gildandi reglum.[i]

Til voru dæmi um brot við þessu banni, en mér vitanlega komu þau ekki til kasta dómstóla, sem þó getur verið. Þá starfaði í landinu „hlutafélagaskrá“ sem hélt utanum skráningu á staðtölum félaganna, en veitti þeim lítið aðhald að öðru leyti.

Ábyrgð hluthafa var þá eins og nú takmörkuð við innborgað (og lofað) hlutafé en lögin áttu að vernda skuldheimtumenn á þann hátt að félagsstjórn var skylt að gefa félagið upp til gjaldþrotaskipta strax og séð var að það gat ekki staðið við skuldbindingar sínar. Á þessu hefur þó alltaf verið mikill misbrestur.

Lögin frá 1921 voru „yngd upp“ með lögum nr. 32/1978, sem giltu með litlum breytingum til ársloka 1994. Á þessum tíma var oft á orði haft að lágmarksfjöldi hluthafa væri erfiður þröskuldur og þyrfti að lækka töluna í tvo eða jafnvel einn. Oft varð líka raunin sú að þau hlutafélög, sem störfuðu á þessum tíma lutu valdi eins eða tveggja hluthafa, þó að þeir væri fimm í heildina tekið. Hinir óvirku voru boðaðir á hluthafafundi, þá sjaldan þeir voru haldnir, þó að í flestum tilvikum hafi félög haldið einn slíkan (aðalfund) á ári.

Það verður að segjast eins og er að sá sem þennan pistil ritar tók lítt eða ekki undir þessar kröfur og sá ýmsa vankanta á því að eins manns hlutafélög stæðust í félagarétti. Ástæðan var einfaldlega sú að með eins manns félagi hyrfi allt innra aðhald og eftirlit og um leið ættu aðeins ytri aðilar, hið opinbera og skuldheimtumenn, hagsmuna að gæta. Varðaði það bæði peningaleg samskipti eiganda við félagið, vernd lánardrottna. Ákvarðanir sem áður voru teknar á stjórnar- eða félagsfundum að undangengnu nauðsynlegu samráði skyldu nú teknar af einum einstaklingi. Með tilliti til ytri hagsmuna sá ég ekki annað en að stjórnvöld yrðu að stórauka eftirlit sitt með fjármálum þessarar nýju tegundar félaga, sem varla gat talist annað en nýtt form einstaklingsrekstrar, en með takmarkaðri ábyrgð.

Umræðan um fækkun stofnhluthafa og annarra ívilnandi ákvæða var stöðugt í gangi allan níunda áratuginn og urðu starfandi bókarar, en einkum endurskoðendur, talsvert varir við hana meðal viðskiptavina sinna. Komið var til móts við þessi sjónarmið með setningu laga um einkahlutafélög nr. 138/1994 samhliða nýjum hlutafélagalögum nr. 2/1995. Þá var ákveðið að til að stofna einkahlutafélög þyrfti aðeins einn mann, en tvo til að stofna hlutafélag. Lágmarkshlutafé einkahlutafélags skyldi vera 500.000 kr. og greiðist allt í síðasta lagi á stofnfundi. Til þess að stofna hlutafélag þurfti 4.000.000 kr., sem safna mátti með áskriftum, og lágmörksfjöldi hluthafa skyldi vera tveir.

Lög þessi hafa tekið litlum breytingum frá setningu þeirra nú 20 árum síðar og er rétt að víkja stuttlega að reynslu þeirra fagaðila sem hafa þjónað þessu lagaumhverfi allar götur síðan.

Þeir sem störfuðu við bókhald, reikningsskil, skattskil og aðstoðuðu við stofnun félaga í framhaldi af lagasetningu þessari, rýndu fast í hinar nýju reglur og reyndu að lýsa innihaldi þeirra fyrir þeim sem vildu hagnýta sér þær. Þeim fór fljótt fjölgandi sem vildu stofna einkahlutafélög og mátti segja að fagaðilar hafi fundið hjá sér aukna ábyrgð og gott ef verkefnum fór ekki fjölgandi það sem eftir lifði tíunda áratugar. Margt var þá nýtt miðað við fyrra umhverfi, þegar fleiri en einn höfðu verið um hituna. Nú var til dæmis ekki hægt að tala um „stofnsamning“ í staðinn var stofnskjalið nefnt „stofnskrá“ undirrituð af hinum eina hluthafa. Áfram var talað um fundargerðir þó að á fundinum sæti aðeins einn maður. Þær þurfti þó að færa í fundargerðabók og varðveita.

Árlega átti að halda aðalfund með lögbundinni dagskrá og er óhætt að segja að framkvæmdin hafi í fæstum tilvikum farið nákvæmlega eftir lagabókstafnum.

Margir þeirra sem stofnuðu einkahlutafélög á þessum árum höfðu áður verið í einstaklingsrekstri. Lögðu þeir þá gjarna rekstrareignir sínar inn í hið nýja félag og þrátt fyrir armslengdarreglu tekjuskattslaga vildi brenna við að eignir þessar væru óeðlilega lágt metnar miðað við eigendaskiptin til að forðast myndun skattskylds söluhagnaðar eigandamegin. Auk þess kom fljótt í ljós að eftirlit af hálfu fyrirtækjaskrár, sem nú hafði verið vistuð hjá ríkisskattstjóra, var næsta fálmkennt, ef nokkurt. Til dæmis var útilokað fyrir bókara að hindra eiganda í því að taka fé til einkaþarfa úr sjóðum eigin félags. Og þótt hluthafa væri bent á að lögbrot hefði verið framið og að fénu þyrfti að skila sbr. 79. grein ehfl. gat fagmaðurinn ekki knúið fram aðgerðir. Viðskiptavinurinn (sem alltaf hefur rétt fyrir sér, eða hvað?) sagði einfaldlega þetta sígilda „ég á þetta, ég má þetta“ og bókarinn, skoðunarmaðurinn, endurskoðandinn og hvað þessar fagstéttir nú heita allar saman, var varnarlaus. Og dregur nú til nýrra þáttaskila.